O 28 de outubro, no Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento, na cidade de Santiago de Compostela, celebrouse unha Sesión Extraordinaria pública da Real Academia Galega de Belas Artes con motivo da entrega da Medalla de Honra da Academia á Fundación Catedral de Santiago.
O Vicepresidente desta Institución, Excmo. Sr. D. Celestino García Braña, foi o encargado de facer a laudatio sobre a concesión desta distinción. Rematada esta, o Presidente da Real Academia, Excmo. Sr. D. Manuel Quintana Martelo entregou ao Excmo. e Rvdmo. Sr. Arcebispo de Santiago de Compostela, Mons. Francisco José Prieto Fernández, a medalla e o diploma acreditativos desta honra. O acto rematou coas palabras do Sr. Arcebispo.
Entre os persoeiros que asistiron estaban o Sr. Arcebispo emérito, o Deán da SAMI Catedral e coengos da mesma, o Vicario Xeral do Arcebispado e o Ecónomo diocesano. Tamén fíxose presente a Sra. Alcaldesa da cidade de Santiago de Compostela e a Directora Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia.
Discurso de agradecemento do Sr. Arcebispo
Excmo. Sr. Presidente da Real Academia Galega de Belas Artes,
Estimados académicos,
Na miña calidade de presidente da Fundación Catedral, correspóndeme recibir e agradecer a Medalla de Honra que a Real Academia Galega de Belas Artes outorgounos pola execución do amplo e constante programa de xestión do patrimonio catedralicio, tan importante para a historia da arte galego, que desenvolvemos desde fai máis dunha década.
Na xustificación en que se basea tal concesión condénsase boa parte das intencións que nos animaron a dotar á catedral dun instrumento eficaz para facer fronte ás obrigacións que contraemos como coidadores e xestores dun ben patrimonial e espiritual da dimensión universal da Casa de Santiago.
Non me vou a estender en destacar a importancia histórica e artística do templo. Vostedes, ilustres académicos, coñécena á perfección. Pero si vou referirme a un feito que, aínda que coñecido, ao meu xuízo merece unha reflexión compartida.
Durante o case mil anos transcorridos desde que se puxo a primeira pedra da actual catedral, mesmo desde o case mil douscentos desde a inventio do sepulcro apostólico, unha preocupación permanente dos bispos, arcebispos e cabidos de Compostela foi a creación dunha contorna de beleza que, concretado en construcións, ornatos e figuras devocionais, dese realce ao lugar onde repousan os restos de Santiago Apóstolo, discípulo e mártir de Cristo
A beleza é unha calidade misteriosa. En certo sentido baséase na pura harmonía dos espazos, os volumes, as cores e os sons: é dicir, das formas sensibles. Con todo, os efectos que ese plano formal produce na sensibilidade humana cobran unha dimensión máis plena cando, ademais de afectar os sentidos, fano tamén ao espírito. Poderiamos dicir que a beleza máis excelsa diríxese a unha sorte de sensibilidade espiritual que está en todos nós, que non só se impresiona pola fermosura dos elementos sensibles, senón que vibra cando os espazos, as formas, as cores e os sons lévannos a alcanzar emocións, ideas ou verdades inefables, inaccesibles a través doutros medios.
E, efectivamente, esa excelsa beleza só atopa o seu fundamento no espiritual que está en todos nós.
Como saberán, tal idea tivo unha magnífica expresión ensaística nos primeiros anos do século XX, concretamente en 1911, na obra do gran pintor ruso, e profesor na BAUHAUS de Weimar, Vasily Kandinski titulada moi transparentemente “Do espiritual na arte”.
Se me permiten, vou citar uns parágrafos desa obra, que me parecen pertinentes para o que hoxe e aquí quero compartir con vostedes:
“Hai outro tipo de igualdade exterior das formas artísticas, que ten o seu fundamento nunha gran necesidade: a igualdade da aspiración de todo un medio moral e espiritual, a orientación cara a fins que, aínda que foron perseguidos un tempo, foron máis tarde esquecidos.
Despois dunha prolongada etapa materialista, o noso espírito aínda está a espertar e, desprovisto de fe, sen horizonte preciso e sen sentido, aniña en si sementes de desesperación.
Unha luz tenue xorde como un punto pequenísimo nunha inmensa esfera negra. É un presentimento que o espírito teme mirar, xa que non sabe se esa luz é só un soño e a esfera negra a realidade.
A vida do artista é complexa e sutil, e a obra que xurda del loxicamente producirá no público capaz de apresala emocións tan multiformes que as nosas palabras non poderían representalas.
Como di Robert Schumann, a misión do artista non é a mera creación de formas belas, senón proxectar luz sobre as tebras do corazón humano.”
Fin da cita.
Estas palabras dun innovador e maxistral artista do século XX expresan ben como a gran arte entra en relación coa dimensión espiritual do home e, se me permiten traer a auga ao meu muíño, coas súas ansias de redención e salvación.
É evidente que hai aspiracións espirituais que non se fundamentan en cimentos relixiosos, pero tamén é verdade que, en todas as culturas humanas, e, por suposto nas de raíces cristiás, produciuse un encontro natural entre beleza artística e fe.
A Casa de Santiago é unha manifestación dese encontro.
O impulso nado desta confluencia levou á vontade dos meus antecesores na misión arcebispal a decisión de crear unha beleza nova materializada nun templo magnificente, e, certamente, tiveron éxito no seu empeño.
Nos séculos XII e XIII, a fábrica da catedral románica conseguiu a máxima excelencia na arte contemporánea, incorporando a través da obra mateana un aroma gótico que a fixo manter a súa vixencia e relevancia artística desde 1211, cando o templo románico foi consagrado, aínda que corenta anos antes xa comezara a construírse en París a catedral de Nôtre Dáme, exemplo paradigmático do novo estilo.
Tras diversas vicisitudes nos séculos seguintes, con excelentes enriquecementos estritamente góticos ou renacentistas, entre finais do XVII e mediados do XVIII, a nosa casa alcanzou outra magnífica cota de relevancia artística contemporánea, nesta ocasión con menos impacto na historia universal da arte, pero igualmente merecedora de inscribirse nela con todas as honras: refírome ás realizacións do barroco compostelán, que ben se podería denominar barroco galego porque impregnou cunha sorprendente unidade de forma case todas as construcións monumentais e devocionales de Galicia.
Como dicía Kandinsky, “toda etapa de la cultura produce un arte específico que no puede ser repetido. Pretender resucitar premisas artísticas del pasado puede dar como resultado, en el mejor de los casos, obras de arte que son como un niño muerto antes de ver la luz.”
Iso tamén é aplicable aos impulsos vinculados ao patrimonio, que cambian, pero preservan a necesidade de acrecentar o seu valor e sentido.
En efecto, o respecto polo herdado non anula a posibilidade de crear nova beleza cos instrumentos do presente. Máis ben ao contrario.
A beleza que hoxe podemos engadir aos bens patrimoniais é necesariamente máis humilde que a de séculos anteriores, máis discreta, ben porque a súa pretensión consista en iluminar e destacar o que xa existe, ou porque aplique ansias de creación ex novo sobre elementos e pezas modestas: mobiliario, iluminación ou algunha peza construtiva que aproveite espazos residuais nos que as formas contemporáneas poidan dialogar respectuosamente coa monumentalidade que recibimos do pasado.
Con todo, tal modestia non debe confundirse coa falta de ambición.
A gran tarefa que nos debe ocupar no presente é incorporar a beleza recibida de forma pura e íntegra á sensibilidade contemporánea, facer que a súa mensaxe siga sendo accesible aos homes e mulleres que viven no presente e que vivirán no futuro, enriquecela con novas aproximacións cultas que manteñan vixente a súa transmisión na cadea do tempo.
A actualización dos bens patrimoniais, e as posibilidades de que dispoñemos para intervir sobre eles exponnos o reto de traer ao presente, sen alterala, a herdanza neles recibida.
A forma de alcanzar tal reto é realizar novas actuacións de restauración, conformar coleccións museísticas para os elementos que non é necesario que permanezan no seu emprazamento orixinal ou integrados no templo sen que este perda a súa magnificencia e o seu sentido, e incorporar novos elementos estéticos que enriquezan o conxunto con modestia e respecto.
Estas orientacións son as que guiaron e guían á Fundación Catedral no seu traballo no templo. Fitos como a restauración do Pórtico da Gloria; a de todo o conxunto catedralicio, derivada do seu Plan Director de Restauración e Conservación, moi avanzada pero que aínda vai requirir máis esforzos en anos futuros; a posta en marcha de circuítos de visita polo templo e de espazos museísticos cualificados para o seu adecuado goce e coñecemento, ou a incorporación de obras contemporáneas, respectuosas co conxunto no que se han de integrar, marcan o camiño iniciado e polo que queremos seguir transitando.
En todo caso, ese camiño conecta de novo coa dimensión espiritual á que aspira toda beleza digna dese nome. No caso concreto da nosa Igrexa de Santiago, ese camiño da beleza é tamén un camiño espiritual e pastoral.
En efecto, a nosa catedral chegou ao século XXI como un privilexiado lugar de atracción para varios tipos de persoas: os visitantes con motivacións turísticas, e, dentro deles, un amplo subgrupo cun interese especial por gozar da dimensión patrimonial do templo; os peregrinos que fan o camiño movidos por un ansia espiritual pero que carecen dunha motivación especificamente relixiosa ou confesional; finalmente, os numerosos fieis da fe católica, que participan da plenitude da tradición xacobea.
A resposta común que a catedral pode dar a esa pluralidade de persoas e intereses atópase, sen dúbida, no camiño da beleza.
Via Pulchritudinis é o título do documento final elaborado pola Asemblea plenaria do Pontificio Consello para a Cultura, que tivo lugar os días 27 e 28 de marzo de 2006. O texto trata da necesidade de dar resposta por parte da Igrexa ao desafío da evanxelización da cultura [e así superar o drama do noso tempo, a ruptura entre fe e cultura que lamentaba san Paulo VI]. Como di o documento, esa resposta débese atopar na Via Pulchritudinis, no camiño da beleza, un instrumento válido para a evanxelización do home e das culturas actuais.
Bieito XVI, no seu Encontro cos artistas (2009), recolle un fragmento do discurso que o Papa San Paulo VI, na clausura do Concilio Vaticano II, dirixiu aos artistas: Este mundo no cal vivimos, ten necesidade da beleza para non recaer na desesperanza, a beleza como a verdade, é o que pon a alegría no corazón dos homes. É o froito precioso que resiste á usura, que une as xeracións e faias comunicarse na admiración. Lembrade que sodes os gardiáns da beleza no mundo.
Neste sentido, son oportunas as palabras do Papa San Xoán Paulo II: A Igrexa non é só custodia do seu pasado, é, sobre todo, animadora do presente da comunidade humana, con miras á construción do seu futuro. Por tanto, incrementa o seu patrimonio de bens culturais para responder as esixencias de cada época e cada cultura, e preocúpase así mesmo por entregar canto se realizou ás xeracións sucesivas, para que tamén elas beban no gran río da tradición da Igrexa.
A ese empeño entrégase con denuedo a Fundación Catedral e é para ela, é dicir, para os homes e mulleres que traballan en ou con ela nun discurso coral e plural, expertos nas variadas ciencias, técnicas e artes, un marabilloso estímulo recibir desta docta academia unha distinción tan relevante dirixida aos nosos esforzos para salvagardar o patrimonio catedralicio, xestionándoo, rehabilitándoo, coidándoo e revitalizándoo, para que, como dixo Bieito XVI aos artistas no discurso antes mencionado, a Catedral de Santiago sexa un camiño de beleza que constitúe ao mesmo tempo un percorrido artístico, estético e un itinerario de fe, de procura teolóxica.
Moitas grazas.